Systemy edukacyjne nie są dostosowane do rozwoju kompetencji XXI wieku

Kluczowe pytania, na które poszukujemy odpowiedzi, to „czego szkoła powinna uczyć?” i „jak powinna to robić?”. Wskazania rekomendowane przez przodujące organizacje zajmujące się praktyką nauczania oraz rozwojem procesów uczenia się uczniów jak Centrum Edukacji Obywatelskiej czy Fundacja Szkoła z klasą zostały uporządkowane zgodnie z przyjętą strukturą, która z jednej strony usystematyzowała zapisy w odniesieniu do technik i metod nauczania, z drugiej zaś przyporządkowała je do wybranych umiejętności lub konkretnych przedmiotów. Jesienią 2020 roku prace nad odpowiedzią na pytanie „jak uczyć?” podjęło również Holistic Think Tank by po wieloaspektowej pracy realizowanej przez wielu ekspertów na terenie wielu krajów powstała następująca lista:

• stawianie czoła wyzwaniom,
• odnoszenie się do świata zewnętrznego, przyrody i własnego ciała,
• idea nauki i uczenia się,
• funkcjonowanie w społeczeństwie,
• estetyka i edukacja kulturowa,
• stosunek do państwa,
• przedsiębiorczość,
• komunikacja interpersonalna,
• samorozwój.

Stawianie czoła wyzwaniom

Zmierzenie się z wyzwaniem to dostrzeżenie własnego potencjału rozwojowego. To stwierdzenie możliwości osiągnięcia kolejnego kamienia milowego na drodze do dorosłości. Gdy uczeń staje przed standardowymi wyzwaniami stawianymi przez szkołę, zachęca go to co najwyżej do zapamiętywania i odtwarzania podstawowych umiejętności zaproponowanych przez nauczycieli. Dużo ciekawsze są bardzo nowoczesne rozwiązania, a mianowicie opracowany przez światowej sławy eksperta w dziedzinie technologii i edukacji i byłego wykładowcy Harvardu Rubena Puentedurę, który w 2010 opracował model SAMR, definiuje kilka poziomów integracji technologii w edukacji, pozwalając na lepsze zrozumienie możliwości użycia narzędzi cyfrowych podczas uczenia się. SAMR oznacza:

• Substitution (zastępowanie),
• Augmentation (rozszerzenie, rozbudowa),
• Modyfication (modyfikicacja),
• Redefinition (przedefiniowanie).

Proponowany model w ciekawy sposób wpisuje się w popularną w oświacie taksonomię osiągnięć Blooma, gdzie pierwszy poziom (A) przekłada się na podstawę uczenia się rozumianą jako poznanie i zrozumienie nowych pojęć. Kolejny element (A) pozwala na wykorzystanie tego, czego uczeń się nauczył w typowych sytuacjach szkolnych (pytanie, praca klasowa). Poziom M wykracza trochę poza standard szkolny i zmierza w stronę oczekiwanych zmian w oświacie – obejmuje bowiem praktykę analizowania  i oceny przydatności nabywanych przez ucznia kompetencji. Zaś najwyższy poziom – R to wyjście ku kluczowym umiejętnościom, jakimi jest stosowanie innowacyjnych czy kreatywnych rozwiązań. 

W efekcie, stosując powyższy zestaw celów działań edukacyjnych, uczniowie będą mogli poznać każdą nową treść i jednocześnie przećwiczyć jej wykorzystanie w bardzo zróżnicowanych sytuacjach. Natomiast dzięki założeniu, że uczenie się polega nie na zapamiętywaniu, co na przetwarzaniu treści, uczniowie będą rozwijać się szybciej i szerzej.

Może cię również zainteresować: Metaverse jako substytut codziennego życia? Wolę modlić się o blackout – rozmowa z dr Joanną Jurgą

Funkcjonowanie w relacji ze światem, przyrodą i własnym ciałem

Zachowanie aktywnej relacji ze światem, przyrodą i własnym ciałem to wyzwanie, które ma szczególne znaczenie dla budowania odpowiedzialnej postawy. Jest to ważny aspekt uczenia się życia w zgodzie z naturą, w tym reakcji i konsekwencji organizmu na wybierane i podejmowane przez uczniów działania. Warto odwołać się w tym kontekście do rozwiązań określanych akronimem STEAM, choć może bardziej adekwatnym określeniem byłoby STREAM, czyli:

• Science (nauka),
• Technologies (technologie),
• Robotics (robotyka),
• Engineering (inżynieria),
• Arts (sztuka),
• Mathematics (matematyka).

Zasada STREAM polega głównie na organizacji procesu uczenia się – zgodnie z założeniem zasady zrównoważonego rozwoju, jesteśmy w stanie poznać coś i to zachować, gdy kierujemy się zasadą: „Myśl globalnie, działaj lokalnie”. Przytoczone hasło jest zresztą bardzo popularne w środowiskach zajmujących się działalnością proekologiczną. Dobrym sposobem przygotowania do odnalezienia w sobie i wzmocnienia tego typu postawy jest wspomniana praca z użyciem modelu STREAM, który w przeważającej mierze opiera się na aktywnej pracy uczniów z wykorzystaniem działań zespołowych, warsztatowych czy prowadzonych często z zastosowaniem metody projektu edukacyjnego. 

Idea edukacji i uczenia się

Kompetencjami szczególnie pozytywnie postrzeganymi i oczekiwanymi przez nauczycieli i uczniów są umiejętności uczenia się. Kompetencje te należy traktować nie jako zbiór prostych technik czy metod pracy, ale raczej jako rodzaj postawy obejmującej m.in. chęć zaangażowania się w uczenie się przez całe życie i konsekwencje tego procesu. Punktem wyjścia jest szacunek dla osiągnięć nauki i analiza źródeł informacji.

Kluczowe znaczenie ma takie zorganizowanie procesu uczenia się, które pozwoli odkryć luki w wiedzy i wyznaczy optymalne cele rozwojowe dla poszczególnych uczniów. Ważne jest również, aby takie wybory były autonomiczne i pozwalały na poszukiwanie wiedzy i doświadczeń weryfikujących propozycje innych osób i pozwalających na podejmowanie osobistych decyzji optymalnych dla życia, rozwoju czy kariery.

Funkcjonowanie w społeczeństwie

Wyzwania określające pozycję społeczną uczniów determinowane są przez naturalne aspekty rozwojowe. Seria poradników opracowanych pod kierunkiem prof. Anny Izabeli Brzezińskiej opisuje społeczne funkcjonowanie dzieci jako proces. Począwszy od edukacji wczesnoszkolnej:

…jest to etap najistotniejszy z punktu widzenia rozwoju społecznego dziecka. Rozpoczęcie edukacji szkolnej wiąże się z istotnymi zmianami w środowisku społecznym dziecka, a co za tym idzie, także w sposobie jego funkcjonowania. Charakter relacji, jakie dziecko nawiązuje na tym etapie rozwoju, w dużej mierze kształtuje przebieg jego dalszego życia w kontekście stosunków z innymi ludźmi, umiejętności współpracy i stosunku do pracy.

Proces socjalizacji uczniów najlepiej aktywizuje specyfika organizacji zajęć. Konkretnie w tym kontekście warto zachęcać do stałego wzmacniania współodpowiedzialności uczniów za proces uczenia się i zmniejszania bezpośredniego ciężaru odpowiedzialności nauczyciela w tym zakresie. To oczywiście nakłada na nauczyciela większą odpowiedzialność za rozwój dojrzałości intelektualnej uczniów, wzmacnia potrzebę i praktykę zdobywania wiedzy we współpracy z innymi oraz sprzyja kształtowaniu umiejętności samodzielnego przetwarzania i selekcjonowania informacji.

Estetyka i edukacja kulturalna

Życie w „globalnej wiosce” z powszechnym dostępem do bardzo zróżnicowanych informacji i coraz większą autonomią w wyborze mediów, skutkuje zwiększoną niezależnością. Kluczowym wyzwaniem dla szkół w tym zakresie jest z jednej strony wzmacnianie świadomości skutków wyborów dokonywanych przez uczniów zwłaszcza w kontekście zagrożeń spowodowanych wpływem internetu i szeroko pojętych mediów dostarczających wiedzę czy nawet kreujących postawy.

Sporym wyzwaniem jest gotowość i łatwość, z jaką dzieci, a w szczególności nastolatki, posługują się różnymi znakami i kodami, które regulują przekazywanie informacji. Dotyczy to wszelkich form street artu, rapu czy różnych indywidualnych lub grupowych prowokacji. W większości przypadków chodzi o poszukiwanie własnej ekspresji. Działania te niejednokrotnie są dobrą zabawą, ale jednocześnie prezentowaniem własnych wartości czy sposobem osobistego opisu wybranych aspektów rzeczywistości.

Ostatnią rzeczą, którą warto zająć się w tym zakresie, jest analiza „języka młodzieżowego”. Tym, co wydaje się szczególnie cenne, jest podjęcie dialogu z uczniami na temat przyczyn i form tworzenia obecnie stosowanych przez nich form komunikacji. Pokazują one możliwe do zidentyfikowania konstrukty języka przekazu i komunikacji, pozwalają dotrzeć do mechanizmów społecznych, które często w bardzo nieoczywistej formie obrazują aktualne postawy, wybory i wartości, które determinują zachowania współczesnych nastolatków.

Odniesienie do państwa

Funkcjonowanie administracji, szkoły i nauczycieli powinno umożliwić uczniom bezpośrednie korzystanie z dobrodziejstw demokratycznego państwa. Oznacza to, że uczeń powinien mieć pełną autonomię wyborów dokonywanych zgodnie z przyjętymi w szkole rozwiązaniami. Autonomia, prawo głosu, partycypacja i gromadzenie zwolenników dla własnej sprawy, to podstawowe atrybuty środowiska budującego właściwe relacje z każdą władzą. Cennymi narzędziami, którymi warto tu się posłużyć, są podstawowe umiejętności komunikacyjne, działania związane z różnymi formami reprezentacji szkoły czy klasy oraz postępowania mediacyjne.

Przedsiębiorczość

Przedsiębiorczość to postawa opakowana w umiejętności, która kojarzy się głównie z podejmowaniem działalności gospodarczej. Natomiast jej immanentne cechy mają ścisły związek z szeroko rozumianymi kompetencjami w obszarze uczenia się i z pracą nad własnym rozwojem. Chodzi o precyzyjne analizowanie potrzeb, ważenie zasobów i możliwości działania, określanie celów i sposobów postępowania, gromadzenie niezbędnego wsparcia, konsekwencji działań, określanie osiągniętych rezultatów oraz umiejętność wychodzenia z kryzysu silnym.

Kluczowym aspektem przedsiębiorczości jest progresja. Edukacja służy temu samemu – systematycznym zabiegom nauczycieli i uczniów mającym na celu sukcesywne osiąganie kolejnych etapów rozwoju, które poszerzają możliwości działania zgodnie z kolejnymi, coraz wyżej pozycjonowanymi celami. Ważne by czas szkoły i edukacji zapewniał możliwość względnie bezpiecznych poszukiwań i eksperymentowania w obszarach działań dostarczanych na skutek pokonywania kolejnych progów dojrzewania. 

Komunikacja interpersonalna

Kluczowym obszarem efektywnej nauki są rozmowy. Nauka to w dużej mierze poznawanie i doświadczanie nowych znaczeń, gromadzenie własnego słownictwa dotyczącego różnych dziedzin wiedzy i czynności życiowych. Warto budować ją zgodnie z zasadami konstruktywizmu, w którym na pierwszy plan wysuwają się cztery następujące wyzwania:

• mowa odkrywcza,
• uczenie się w grupie (peer learning),
• praca z błędem,
• samoocena.

Mowa eksploracyjna to forma głośnego myślenia, mówienia o tym, co się robi, co zamierzamy osiągnąć, co się stało, jak się z tym wszystkim czujemy i co ostatecznie stało się wynikiem naszych działań. Sprzyja temu peer learning, praca wykonywana wspólnie z rówieśnikami, którzy w podobny sposób nazywają to, co jeszcze jest nieznane, opisują lub ilustrują to, co staje się efektem wykonanej pracy i którzy mogą zwrócić uwagę na popełnione błędy, ale także potwierdzić uzyskane rezultaty.

Błędy w nauce są jednym z kluczowych narzędzi rozwoju. Każdy uświadomiony błąd oznacza pokonanie kolejnego progu nieświadomej niekompetencji, wejście w obszar świadomej niekompetencji i umiejętność prześledzenia drogi do nabycia nieświadomej kompetencji. W ten sposób się uczymy.

Samorozwój

Szkoła powinna skupić się na potrzebach uznania i rozwoju. Z uczęszczania na zajęcia uczniowie powinni czerpać satysfakcję i uznanie. W wyniku uczenia się powinni oni wzmacniać w sobie potrzebę ciągłego rozwoju, pielęgnować imperatyw pracy nad sobą zgodnie z zasadą uczenia się przez całe życie oraz koncentrować się na kolejnych celach i działaniach zmierzających do ich osiągnięcia.

Aby jednak tak się stało, konieczne jest podjęcie w szkole działań mających na celu zaspokojenie pozostałych potrzeb. Do potrzeb fizjologicznych należą między innymi kwestie przestrzeni, jej funkcjonalności, estetyki, dostępu do światła i świeżego powietrza. O to wszystko powinna zadbać szkoła i nauczyciele. Kwestia bezpieczeństwa pojawia się jako gwarancja prawa do popełniania błędów, ograniczenie lub lepiej – wyeliminowanie wydawania ocen, rezygnacja z jakichkolwiek podstaw do wykluczenia.

Rekomendacje, propozycje, refleksje…

Umiejętność „uczenia się” staje się kluczowa dla jednostki. Pozwala na utrzymanie wysokiej jakości kompetencji, zachowanie ciągłego doskonalenia i tym samym zdobycie kolejnej kompetencji, czyli zdolności do zatrudnienia. Tym zaś, co powinno mieć kluczowe znaczenie w edukacji w ogóle, winna być rezygnacja z gromadzenia wiedzy na rzecz jej ciągłego odnawiania.

Pełna wersja tekstu powstała w języku angielskim i została opublikowana na stronie Holistic Think Tank.

Tłumaczenie i skróty: Mateusz Tomanek