Uważność w ławkach. Czy mindfullness może być skuteczne w edukacji szkolnej dzieci?

Czym są techniki mindfulness

Metody rozwijania uważności (MBI – Mindfulness Based Intervention), w coraz większym stopniu są stosowane współcześnie na różnych poziomach edukacji. Widoczne jest to zarówno w szkolnictwie wyższym, jak i na wszystkich etapach edukacji szkolnej, włączając w to nawet przedszkolną. Stanowią stosunkowo nowy element programów nauczania, który z reguły traktowany jest jako uzupełnienie podstawy programowej i jest w wielu przypadkach wprowadzany na zasadzie eksperymentu.

W krajach zachodnich istnieje wiele rozpropagowanych programów, wśród których warto wymienić Mindful Schools w Stanach Zjednoczonych, Smiling Mind w Australii czy też Mindfulness in School Project w Wielkiej Brytanii. Wyniki badań na temat celowości i efektywności wprowadzania uważności do szkół są jednak niejednoznaczne, co przyczynia się dalszej debaty naukowców na ten temat.

W rozumieniu współczesnej psychoterapii uważność jest określana jako świadomość, która powstaje na skutek celowego i nieoceniającego kierowania uwagi w danej chwili, czy też ujmując to w prostszy sposób, jako świadomość tego, co się właśnie robi. Wykorzystanie metod uważności w terapii psychologicznej zbiegło się ze ogólnym wzrostem zainteresowania technikami medytacyjnymi w leczeniu dolegliwości o charakterze psychicznym.

Jednym z pionierów w tym zakresie leczeniu był Jon Kabat-Zinn, który w 1979 roku w jednym z uniwersyteckich ośrodków w Stanach Zjednoczonych założył program MBSR – Mindfulness-Based Stress Reduction. Od tego czasu, powstało kilka podstawowych protokołów w ramach terapii poznawczo-behawioralnej, jak na przykład MBCT (Mindfulness-Based Cognitive Therapy), na bazie których wyrosły kolejne generacje nowych programów, wśród których można wymienić choćby Mindfulness-Based Eating Awareness training, czy Compassion Focused Therapy.

Rozkwitowi obecności technik terapeutycznych, towarzyszył wzrost zainteresowania nauki nad rezultatami ich stosowania wśród klientów psychoterapii. Wyniki owych badań w dużej mierze przekonują o ich skuteczności w sferze poprawy zdrowia psychicznego i fizycznego w różnych dziedzinach ludzkiej aktywności. Warto przy tym być jednak świadomym faktu, że współczesne techniki mindfulness opierają się na koncepcji uważności, która wywodzi się z systemów filozoficzno-religijnych Wschodu, głównie buddyzmu.

Mindfulness w szkole

Wzrastające zainteresowanie interwencjami opartymi na uważności w edukacji bezsprzecznie można przypisać powstaniu potrzeb wynikających z zachodzących współcześnie zmian cywilizacyjnych. Wśród nauczycieli i edukatorów rośnie świadomość konieczności dostosowywania procesu nauczania do widocznych i powszechnie występujących skutków owych zmian, takich jak choćby deficyt uwagi i zaburzenia w sferze relacji międzyludzkich. Szkoły, w oczywisty sposób stają się miejscem, w którym ten negatywny bagaż skutków przeobrażeń cywilizacyjnych ujawnia się w pełni.

Wprowadzanie technik uważnościowych w edukacji jest w przekonaniu autorów programów mindfulness skierowanych do nauczycieli i uczniów, skuteczną metodą pozwalającą rozwiązywać, bądź przynajmniej łagodzić wymienione powyżej problemy. Przecież, wspomniane metody, mają za cel umożliwienie rozkwitu pełni naszego człowieczeństwa. Stosowane w warunkach szkolnych, spełniają przy tym założenia współczesnych trendów w szkolnictwie, takich jak interaktywna, uczestnicząca, zorientowana na ucznia i na relacje nauka, która oparta jest na doświadczeniu.

Za i przeciw uważności w szkołach

Jakie są natomiast zakładane efekty nauczania osiągane dzięki zrealizowaniu danego protokołu uważności w ramach lekcji?  Otóż przyjmuje się, że uczniowie będą  lepiej radzić sobie z trudnymi, często nawykowymi reakcjami, takimi jak agresja, złość, czy lęk. Poza tym zwiększy się ich zdolność do samokontroli, łatwiej będzie im pracować w szkole, a ćwiczenia koncentracji polepszą zdolność świadomego skupiania uwagi. W końcu poznawanie samego siebie i zrozumienie własnych przeżyć pozwoli na łagodzenie przeżywanych emocji i opanowania sposobu reagowania na bodźce zewnętrzne.

Powstaje oczywiście pytanie, czy tego rodzaju efekty nauczania, znajdują potwierdzenie w rezultatach przeprowadzonych badań na ten temat. Lawinowo wzrastająca liczba publikacji, świadczy o zainteresowaniu tą kwestią w świecie nauki. Jednakże w obecnej chwili trudno byłoby jednoznacznie stwierdzić, że osiągnięto już naukowo potwierdzone wyniki. Jak stwierdzają autorzy jednej z przeglądowych publikacji na temat zastosowania technik uważnościowych w szkołach:

Heterogeniczność zastosowania MBI w szkołach oraz niejednoznaczne rezultaty podjętych badań, oznaczają, że nie osiągnęliśmy  zgody, co do skuteczności tego typu programów.

Z drugiej strony, istnieje bardzo wiele badań szczegółowych, których wyniki świadczą o pozytywnym wpływie ćwiczenia uważności na różne aspekty dobrostanu uczniów, zarówno w wymiarze ich zdrowia psychicznego i osiągnięć edukacyjnych. Jednocześnie, autorzy publikacji naukowych zwracają uwagę na wady sposobu przeprowadzenia dotychczasowych badań nad skutecznością protokołów opartych na uważności. Wymienia się więc brak porównań z grupami kontrolnymi oraz brak standaryzacji kryteriów przeprowadzonych badań.

Abstrahując od efektywności programów uważnościowych w kontekście założonych celów edukacyjnych, czy też metodologii badań nad efektami tych technik, niektórzy autorzy podnoszą kwestie dotyczące sposobu  wdrażania owych technik do środowiska szkolnego. Zwraca się na przykład uwagę w kontekście stosowania protokołów mindfulness na konieczność ochrony dzieci szczególnie podatnych na zranienia emocjonalne, co przekłada się w gruncie rzeczy na postulat lepszej opieki psychologicznej w szkołach.

Pomijając pierwotnie religijny wymiar technik mindfulness, odarcie ich z odniesień do etycznych wartości stwarza niebezpieczeństwo nadużyć w tej sferze. Stosowanie ich w świeckiej formie oczywiście zakłada porzucenie religijnych konotacji, co nie powinno być jednak równoznaczne z brakiem etycznego namysłu. Pozbawione tego aspektu, metody ćwiczenie uważności umożliwiają doskonalenie skupiania uwagi potrzebnej do wykonywania jakichkolwiek działań – bez uwzględniania etycznego uzasadnienia celów, dla jakich zostały podjęte. W takim zakresie mogą być na przykład używane dla szkolenia żołnierzy w celu zwiększenia ich możliwości skutecznego eliminowania przeciwników na polu walki.

Uważna decyzja

Kwestia wprowadzenia mindfulness do szkół warta jest tego, by kontynuować badania naukowe na ten temat. Te z nich, które zostały dotychczas przeprowadzone, jak i wzrastająca popularność technik uważnościowych, przekonują o pozytywnym wpływie na dobrostan psychiczny i fizyczny u dorosłych. Z drugiej strony, na podstawie uzyskanych wyników badań nie można sformułować jednoznacznych wniosków na temat ich skuteczności, ani też podjąć spójnej polityki edukacyjnej w tym zakresie. Stawka jest jednak wysoka, gdyż dotyczy realnej możliwości wychowania przyszłych pokoleń w całkowicie odmiennym paradygmacie poznawczym. Ludzi o wiele głębiej świadomych samych siebie, jak i otaczającego ich świata społecznego oraz naturalnego.

Redakcja dziękuje Holistic Think Tank za możliwość publikacji tekstu, który oryginalnie ukazał się w języku angielskim na stronie think tanku w ramach prowadzonych badań nad edukacją.

Wybrana bibliografia:

Emerson, L.-M., de Diaz, N. N., Sherwood, A., Waters, A., & Farrell, L. (2020). Mindfulness interventions in schools: Integrity and feasibility of implementation. International Journal of Behavioral Development, 44(1), 62–75. https://doi.org/10.1177/0165025419866906

Germer, Ch. K., Siegel, R. D., & Fulton, P. R. (2015). Uważność i psychoterapia. Kraków: WUJ.

Kabat-Zinn J. (2019). Medytacja to nie to, co myślisz. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.

Nahajowska M, red. (2017). Trening uważności w pracy z dziećmi i młodzieżą. Poznań: Forum Media Polska.