Altruizm jako odpowiedź na współczesne problemy społeczne

Jako gatunek stoimy w obliczu istotnych wyzwań, takich jak zapewnienie godnych warunków bytowania dla wszystkich, zwiększenie jakości i zadowolenia z życia oraz ochrona naszej planety przed zmianami klimatu. Wysłużone zasady rentowności, które wciąż rządzą naszą gospodarką, nie są w stanie sprostać tym wymaganiom, bowiem nie biorą pod uwagę dłuższej perspektywy. Radykalna rehabilitacja idei altruizmu może okazać się pomocna w przezwyciężeniu tego impasu.

Skąd wziął się altruizm?

Słowo „altruizm” w naukach społecznych pojawiło się w pierwszej połowie XIX wieku wraz z próbami wykuwaniu teoretycznego słownictwa ówczesnej socjologii przez Augusta Comte’a i Herberta Spencera. Przeciwieństwo altruizmu, czyli termin „egoizm”, wprowadzono znacznie wcześniej, bowiem funkcjonowało w użyciu co najmniej od 1755 roku. Słownik języka francuskiego podaje, że słowo altruizm pochodzi od łacińskiego „alter” (drugi), a jego znaczenie opisuje jako zainteresowanie innymi i poświęcenie dla ich dobra.

Pojęcie altruizmu dobrze ilustruje fakt, że socjologia wywodzi się z namysłu moralnego, który łączył w sobie kwestie porządku społecznego i etycznego. Koncepcje powstałe wokół idei altruizmu podzielić można na trzy kategorie, jak proponuje Elżbieta Hałas w swoim artykule „Relational care: rethinking altruism”. Pierwsza obejmuje moralną dyspozycję jednostki, czyli altruistyczne zorientowanie na dobro innych. Ten sposób rozumienia altruizmu odnajdujemy w teorii moralności i psychologii. Druga kategoria dotyczy mierzalnych zachowań, które są wyrazem troski o innych ludzi. W tym obszarze osadzone są badania socjologiczne badające relacje społeczne. Ostatnią kategorią, budzącą największe zainteresowanie, jest gotowość do poświęcenia własnych interesów dla dobra społecznego, czy to ze względu na wpływ kulturowych ideałów osobistych lub określonych ideologii, które dostarczają kulturowych modeli altruizmu.

Altruizm rodzi kilka problemów. Jednym z nich jest to, w jaki sposób powinniśmy interpretować pojęcie dobra, którym chcemy kierować się w relacjach z innymi. Jak zauważa Elżbieta Hałas: „Kiedy jest ono definiowane w sposób minimalistyczny – jako brak bólu – wówczas teoria ta zobowiązanie podmiot moralny do ograniczenia lub usunięcia bólu. Natomiast znacznie trudniejsze jest pozytywne pojęcie dobra innych pojmowanego jako szczęścia, ponieważ nikt nie ma moralnego obowiązku zapewnienia szczęścia nawet sobie. Stąd trudno uznać uzasadnienie, by zapewnianie szczęścia innym było moralnym obowiązkiem. W związku z tym można założyć, że działanie jest altruistyczne wtedy, gdy przynajmniej jeden z jego motywów obejmuje dobro Innego”.

Społeczne podstawy altruizmu

Teorie dotyczące genezy altruizmu pochodzą z różnych dziedzin nauki: od naturalistycznych, rozwijanych obecnie przez psychologię ewolucyjną, przez biologię i kognitywistykę, aż po teorie społeczno-kulturowe, wskazujące na potrzebę równoważenia interesów indywidualnych i zbiorowych. Te ostatnie można odnieść do porządku religijnego, który dla wielu w sposób naturalny wpłynął na naszą moralność. Jednak kognitywista Paul Bloom, badający relację między religiami świata a naszą moralnością, doszedł do wniosku, że wpływ ten nie był aż tak istotny, ani bardziej istotny niż dowolne praktyki społeczne.

Na pytanie dlaczego nasz gatunek przejawia imponującą chęć współpracy i altruistycznych zachowań, która zdecydowanie przekracza zachowanie innych gatunków zwierząt, starali się odpowiedzieć antropolodzy Carel van Schaik i Judith Burkart z Uniwersytetu z Zurychu. Ich badanie sugeruje, że nasz gatunek osiągnął taki stan dzięki przyjęciu kooperatywnego modelu współżycia (ang. cooperative breeding), czyli organizacji życia, w której opieka nad niemowlętami to nie tylko zajęcie matki, ale także innych członków rodziny, a czasem nawet niespokrewnionych dorosłych. Autorzy twierdzą, że oprócz pomocy w „dogadywaniu się” z innymi, model kooperatywny doprowadził do rozwoju języka i złożonych cywilizacji. Warto zauważyć, że chów kooperatywny nie jest domeną wyłącznie ludzką. Około dziesięciu proc. gatunków ptaków to osobniki rozmnażające się w kooperacji, podobnie jak surykatki i niektóre gatunki małp.

Po co nam altruizm?

Altruizm to nie tylko cecha odnosząca się do jednostek. Społeczeństwa również mogą stać się altruistyczne, a nawet dzięki temu zyskać ewolucyjną przewagę nad swoimi bardziej samolubnymi odpowiednikami, co świetnie opisują Brian Hare i Vanessa Woods w swojej książce „Przetrwają najżyczliwsi. Jak ewolucja wyjaśnia istotę człowieczeństwa?”. Badania nad ewolucją kultur oraz dziedziny takie jak psychologia ewolucyjna pokazują, że ludzkie wartości mogą ewoluować szybciej niż geny. Jeśli więc zamierzamy stworzyć humanistyczną, a zarazem humanitarną przestrzeń, musimy w pierwszej kolejności uznać znaczenie altruizmu, a następnie rozwijać go wśród najbliższych i zachęcać do zmian kulturowych w obszarze większych wspólnot.