Houellebecq. „Bohater” naszych czasów 

Na początku swojej kariery Houellebecq zyskał sympatię lewicujących krytyków dzięki dobitnie wyrażonej dezaprobacie wobec neoliberalnego indywidualizmu trawiącego zachodnią Europę. Dziś ci sami publicyści widzą w nim raczej „proroka populistycznej prawicy” na wzór Steve’a Bannona, a nie intelektualistę, którego na swoich wiecach cytuje Jean-Luc Mélenchon, liderujący partią lewicowych populistów – La France Insoumise. Charakterystyczna dla Houellebecqa, wchodzącego coraz odważniej w rolę publicysty i trickstera, staje się postępująca radykalizacja poglądów w kierunku konserwatywno-reakcyjnym. Mimo tego wciąż pozostaje on autorem trudnym do zaszufladkowania, chociażby z powodu swojej wrażliwości i świetnego słuchu społecznego. 

Islamska rewolucja, skrajna prawica i amatorskie porno 

Pod koniec roku w czasopiśmie „Front Populaire” ukazała się obszerna rozmowa filozofa Michela Onfraya z francuskim pisarzem. Wzbudziła ona ogromne poruszenie na całej szerokości politycznego spectrum, nawet wśród przedstawicieli skrajnej prawicy, gdzie wybryki Houellebecqa były do tej pory przyjmowane z aprobatą. 

W pierwszej części wywiadu Houellebecq skupił się na niepokojących wskaźnikach demograficznych, po czym płynnie przeszedł do konstatacji, że teoria spiskowa Wielkiego Zastąpienia – według której muzułmanie wypierają białych w Europie – nie jest tylko teorią, ale faktem. Ponadto przedstawił muzułmanów jako zagrożenie dla bezpieczeństwa niemuzułmańskich Francuzów: „Życzeniem rdzennych mieszkańców Francji, nie jest to, żeby muzułmanie się zasymilowali, ale żeby przestali ich okradać i napadać; jest też inne rozwiązanie – niech wyjadą”.

Postraszył również czytelników „odwróconym Bataclan” skierowanym wobec muzułmanów, nawiązując do ataku terrorystycznego na paryską salę koncertową z 13 listopada 2015 roku. 

Nawet jak na wywindowane standardy Houellebecqa, jego niedawne wypowiedzi wykraczają daleko poza standardową krytykę religii. Dlatego Wielki Meczet w Paryżu wniósł oskarżenie do francuskiego sądu, które po spotkaniu dwóch zainteresowanych stron zostały wycofane. Pisarz oficjalnie zmienił swoje stanowisko w sprawie francuskich muzułmanów oraz wyraził „głęboki żal za wypowiedziane słowa”. 

To nie pierwszy przypadek, kiedy dyskredytujące wypowiedzi Houellbecqa na temat islamu oraz jego wyznawców mają swój finał w sądzie. W 2002 roku francuski wymiar sprawiedliwości uznał Houellebecqa winnym wzniecania nienawiści religijnej i rasowej po tym, jak nazwał islam „głupią religią”, a Koran „źle napisanym” (to oskarżenie zostało oddalone). Kolejne kontrowersje pojawiły się w 2015 roku wraz z publikacją „Uległości”, gdzie główny wątek zawiązuje się wokół muzułmańskiej partii politycznej zmieniającej Francję w państwo islamskie. 

W styczniu tego roku internet obiegł zwiastun filmu holenderskiego filmowca Stefana Ruitenbeeka, w którym światowej sławy pisarz całuje i przytula młodą kobietę. Jest to fragment pełnometrażowego filmu „Kirac 27”, który ma zawierać scenę seksu Houellebecqa z holenderską seksworkerką. Po premierze wspomnianego trailera pisarz zaczął skarżyć się w mediach, że film zaszkodził jego reputacji. Natomiast kontrakt między nim a reżyserem jest nieważny, bowiem w trakcie składania podpisu miał być pod wpływem alkoholu. 

W tej sprawie zostało złożone nawet zawiadomienie do holenderskiego sądu, w którym Houellebecq domagał się: „natychmiastowego powstrzymania ataków na jego osobę” poprzez „wycofanie zwiastuna z platform i sieci społecznościowych”. Autor starał się nawet dowieść przed sądem, że kontrakt pomiędzy nim a reżyserem jest nieważny, bowiem w trakcie składania podpisu miał być pod wpływem alkoholu. Jednak sąd w Amsterdamie nie przyznał racji „pokrzywdzonemu” Francuzowi i zezwolił na emisję filmu. Data premiery nie jest jeszcze znana.

Karmiąc się kontrowersją

Kiedy Houellebecq co kilka miesięcy pojawia się mediach z nowym artykułem lub udziela wywiadu, jego wypowiedzi prawie zawsze stają się wiralami i wywołują wiele emocji. W trakcie pandemii podzielił się swoimi refleksjami na temat sytuacji epidemiologicznej. W liście, który udostępnił publicznej rozgłośni radiowej France Inter, pisał:

Nie obudzimy się po kwarantannie w nowym świecie. Nie wierzę w deklaracje, że nic nie będzie tak jak wcześniej. Będzie to ten sam świat, ale nieco gorszy. 

W 2019 roku Houellebecq opublikował esej w magazynie „Harper’s” pod tytułem „Donald Trump jest dobrym prezydentem”, w którym podzielił się z czytelnikami opiniami na temat kondycji amerykańskiego lotnictwa: „faktem jest jednak to, że Amerykanie nigdy nie umieli przeprowadzić prawidłowego bombardowania” oraz odważnie pohukuje na Unię Europejską i NATO: „Francja powinna wyjść z NATO, choć może to okazać się zbędne, jeśli NATO zniknie z braku budżetu na jego funkcjonowanie, co by oznaczało jeden kłopot mniej […] Unia Europejska nie została wymyślona po to, żeby być demokracją; jej cel był dokładnie odwrotny”; a następnie publikuje peany na cześć byłego już prezydenta Stanów Zjednoczonych: „Prezydent Trump został wybrany do obrony interesów amerykańskich pracowników […] W sumie [prezydent Trump – przyp. red.] wydaje mi się jednym z najlepszych prezydentów, którzy się trafili Ameryce”. 

Dobrym podsumowaniem dotychczasowych rozważań może okazać się opinia publicysty dziennika „Le Monde”, Jeana-Philippe’a Domecqa, który stwierdził niedawno, że: „tym, co pozostanie po Michelu Houellebecqu, nie będą jego dzieła, ale fakt, że tak wiele zostało o nim powiedziane”.  

Grand ecrivan czy bad boy

Houellebecq od lat utrzymuje wysoką pozycję na liście najlepiej „sprzedających się” autorów w swoim kraju. W 2019 roku jego powieść „Serotonina” kupiło niemal 400 tys. Francuzów. Był to czwarty wynik we Francji; zaraz po światowej gwieździe literatury sensacyjnej, Guillaume Musso i 38. tomie przygód Asteriksa. W zeszłym roku był typowany przez bukmacherów jako główny pretendent do Literackiej Nagrody Nobla, jednak ostatecznie tytuł trafił do jego rodaczki – Annie Ernaux. 

Proza Houellebecqa wypełnia nostalgia za wielką Francją w trakcie przemysłowego rozwoju i pełnego zatrudnienia – za epoką les trente glorieuses. Wspaniałe trzydziestolecie przypada na czas po zakończeniu II wojny światowej a kryzysem naftowym (1973 r.). Każdy z jego bohaterów na swój sposób rozlicza się z minioną epoką. W „Serotoninie” (2019) Florent-Claude marzy o powrocie Francji, zanim została zniszczona przez feministki, ekologów, świeckich liberałów i biurokratów z Unii Europejskiej.

Według Houellebecqa wprowadzenie stanu pandemii spełnia niektóre z jego wcześniejszych hipotez, głównie z książki „Możliwość wyspy”, której oś narracji skupia się na stopniowym zanikaniu fizycznych kontaktów międzyludzkich. Jednak już w swojej pierwszej książce „Poszerzenie pola walki” z 1994 pisał o nadchodzących zmianach: 

Na naszych oczach świat się uniformizuje, rozwijają się środki telekomunikacji, wnętrza mieszkań wypełniają się nowoczesnym sprzętem. Relacje międzyludzkie stopniowo stają się niemożliwe, co zresztą redukuje liczbę historii, z których składa się życie. W ten sposób oblicze śmierci ukazuje się powoli w całym swoim blasku.

Michel Houellebecq, „Poszerzenie pola walki”

Na długo przed Thomasem Pikettym i jego „Kapitałem” w XXI wieku konstruuje bohaterów, którzy uświadamiają sobie upadający etos sprekaryzowanego (tj. mieszczanina, żegnającego się z marzeniem o przyszłym awansie społecznym. Sam również pozostaje świadomy własnej pozycji klasowej. W wywiadzie dla francuskiej telewizji wyznał: „Czy mi się to podoba, czy nie, stanowię część Francji, która głosuje na Macrona, ponieważ jestem zbyt bogaty, by oddać głos na Le Pen lub Mélenchona”. 

Z drugiej strony Houellebecq wprost kpi z dziedzictwa francuskich intelektualistów. Wyśmiewa odrealnienie Sartre’a i Simon de Beauvoir, a następnie wytyka Malraux zaangażowanie w spawy polityczne. Z kolei pisarstwo Bourdieu czy Baudrillarda porównuje do plecenia andronów. Jest to zestaw nie tyle krytycznych epitetów, ile w pewnym sensie populistycznych pstryczków, które w oczach samego Houellebecqa zbliżają go do wyobrażonego ludu. 

Kim Pan jest, Panie Houellebecq? 

Bohater tego tekstu sam siebie określa jako monarchistę i katolika, który z sympatią spogląda w kierunku wspólnototwórczego dziedzictwo komunizmu: „Komunizm ma mniej globalny charakter niż chrześcijaństwo, ale było nieźle. Nie był anomiczny, a raczej radosny. Gdybym był nostalgikiem, właśnie tego bym żałował”.

Dla niektórych Houellebecq stał się uosobieniem świeckiego proroka. Konserwatywny magazyn „National Review” poszedł o krok dalej, nazywając profetyczne elementy w prozie autora: „momentami Houellebecqa”. Mają one wskazywać na wydarzenia, w których społeczeństwo „zaczyna doganiać” idee zawarte w prozie francuskiego autora. 

Houellebecq to nie tylko reakcjonista, to także krytyk współczesnego kapitalizmu. Nie znosi permisywizmu prezentowanego przez liberalizm, ale też homogeniczności współczesnej kultury konsumpcyjnej. Swoim pisarstwem wpisuje się w długą tradycję europejskiego pesymizmu politycznego:

Jeśli więc zastanawiam się obecnie nad sytuacją Zachodu, uwzględniając te dwa kryteria, które ze względu na moje doświadczenia intelektualne uważam za fundamentalne, czyli demografię i religię, oczywiste jest, że dochodzę do takich samych wniosków jak Spengler: Zachód jest w stanie daleko posuniętego schyłku.

Z jednej strony literatura Houellebecqa może uwolnić nas od prymitywnego optymizmu serwowanego przez społeczeństwo rynkowe i jego instytucje, które nieustannie zapewniają nas, że są w stanie zaspokoić każdą naszą potrzebę i uczynić z nas tego, kim chcemy być. Z drugiej postawa Houellbecqa to klasyczny przypadek „ideologii starych dobrych czasów”, którą w swoim artykule rozwija dwójka badaczy – Lisa K. Libby i Richard P. Eibach:  

Z wiekiem ludzie zaczynają mylić zmiany następujące w nich samych, ze zmianami w otaczającym świecie, a zmiany w świecie z upadkiem moralnym – właśnie stąd bierze się złudzenie starych dobrych czasów. 

Lisa K. Libby, Richard P. Eibach, Ideology of the good old days: Exaggerated perceptions of moral decline and conservative politics

Najciekawsze w historii Houellbecqa jest to, że za poważnego politycznego przewodnika brać go mogą zarówno prawicowi publicyści, jak i squotowi anarchiści, którzy chętnie wyrażają niechęć do establishmentu i kapitalizmu. Sympatycy innych opcji politycznych mogą zaś dostrzec w nim tego, kim rzeczywiście jest: pisarza, który w sposób precyzyjny i inteligentny wyraża rozmaite problemy Francji i Europy, nie proponując w zamian żadnych potencjalnych rozwiązań.

Źródła:

1. Jean-Philippe Domecq, „Le Monde”: What will remain of Michel Houellebecq is not his work but the fact that so much has been said about it (2023)
2. Ryan Napier, „Jacobin”: The Brutal Pessimism of Michel Houellebecq (2022)
3. Nicholas Vinocur, „Polityco”: The radicalization of Michel Houellebecq (2023)
4. Charles Bremner, „The Times”: Michel Houellebecq: French court refuses writer’s bid to ban porn film (2023)
5. Lisa K. Libby, Richard P. Eibach, „American Psychological Association”: Ideology of the good old days: Exaggerated perceptions of moral decline and conservative politics (2009)
6. Michel Houellebecq, Interwencje 2020 (2021)
7. Michel Houellebecq, Poszerzenie pola walki (2005)