Świat bez tajemnic nudzi. Ludzie szukają tego, co niesamowite

Zaglądanie za zasłonę rzeczywistości. Surrealistyczne wizje Davida Lyncha

„To dziwny świat, czyż nie?” – pyta Jeffrey Beaumont (w tej roli Kyle McLachlan) w jednej ze scen kultowego Blue Velvet w reżyserii Davida Lyncha. Niedawna śmierć amerykańskiego artysty wstrząsnęła nie tylko wielbicielami jego twórczości, ale również całym światem sztuki. Stała się również punktem wyjścia do dyskusji na temat kondycji współczesnej kultury, zdominowanej przez lekkostrawne i niewymagające refleksji narracje. Posłuży także do refleksji nad szeroko rozumianą niesamowitością w świecie XXI wieku. A jest to odczarowany świat.

Niepokojące wizje Lyncha, utrwalone w takich dziełach jak Miasteczko Twin Peaks, Zagubiona autostrada czy Mulholland Drive na stałe zakorzeniły się w zbiorowej wyobraźni odbiorców. Na poparcie tej tezy można przytoczyć olbrzymie zainteresowanie, z jakim w przestrzeni internetu spotkało się planowane otwarcie Muzeum Twin Peaks w Łodzi. Czy rzeczywiście tęsknimy za doświadczeniem innego wymiaru rzeczywistości? Czy też powrót niesamowitości jest wyłącznie kwestią chwilowej mody?

Max Weber, odczarowany świat i niesamowite

Termin „niesamowite” (niem. das Unheimliche) ukuł niemiecki psychiatra Ernst Jentsch. Za jego popularyzację odpowiada jednak przede wszystkim Zygmunt Freud. W rozumieniu austriackiego psychoanalityka niesamowite oznacza obiekt, który posiada zarówno cechy tajemniczości oraz obcości, jak i swojskości. Niesamowite to również – dowodzi Freud – coś, co zostało wyparte z naszej świadomości. Powraca ono pod postacią niepokojących figur i wyobrażeń, często związanych ze sferą seksualności. Doskonałym przykładem może być tutaj wampir. W jego literackim i popkulturowym wizerunku wyobrażenie o pradawnym złu często łączy się z fantazjami na temat kulturowo stygmatyzowanych praktyk seksualnych. 

Choć termin „niesamowite” do dziś funkcjonuje w psychologii, największą popularnością cieszy się w naukach o kulturze i literaturze oraz w filozofii i antropologii. Temat powrotu wypartego funkcjonuje także w kontekście zagadnienia odczarowania świata – koncepcji wprowadzonej do naukowego dyskursu przez socjologa Maksa Webera. Według niej społeczne postrzeganie rzeczywistości przez człowieka Zachodu jest podporządkowane postępującej racjonalizacji. Od czasów oświecenia w naszej kulturze wiara i intuicja zajmują coraz mniej miejsca. Stopniowo są wypierane przez kult rozumu i poznania opartego na arystotelesowskiej logice, a – jak dobrze pamiętamy z czasów szkolnych – królową nauk jest matematyka.

Historia pokazuje jednak, że racjonalizm nie jest w stanie zaspokoić wszystkich poznawczych potrzeb człowieka. Doskonałym przykładem potwierdzającym przywołaną tezę jest romantyzm. Wspomniany nurt ideowy, który narodził się po oświeceniu i – jak dowodzą współcześnie badacze – w dużej mierze się z niego wywodził, akcentował wartość intuicji i wszystkiego, co wykracza poza racjonalne rozumowanie człowieka. Romantycy dowodzili, że nie wszystkie aspekty rzeczywistości da się zważyć, zmierzyć i opisać matematycznymi wzorami. Choć nie negowali idei postępu i nowoczesności, uznawali rozum za niewystarczające „narzędzie” poznania.

Polecamy: Słowacki u dentysty. O tym nauczyciele nie mówili

Powrót niesamowitego w zsekularyzowanym świecie

Współcześnie żyjemy w świecie zsekularyzowanym. To, co racjonalne, jest oceniane pozytywnie, zaś zjawiska, które można określić mianem „niesamowitych”, traktuje się co najmniej podejrzliwie. Wartościowe jest to, co daje się ująć w ramy liczb i wykresów, jak wyświetlenia postów w mediach społecznościowych, wyniki sprzedaży czy – o zgrozo – liczba punktowanych publikacji pracownika naukowego. (Ich jakość coraz rzadziej jest przedmiotem dyskusji, ale to temat na inny artykuł). Równolegle mamy dziś do czynienia ze wzrostem zainteresowania tym, co można określić jako niesamowite. Scharakteryzowana tendencja uwidacznia fundamentalną sprzeczność człowieka oraz jego rozdarcie pomiędzy tym, co racjonalne, a tym, co niezwykłe. 

Potwierdzeniem tezy o wzmożonej fascynacji niesamowitością może być dający się zauważyć w ostatnich latach wzrost zainteresowania alternatywnymi, pozainstytucjonalnymi formami religijności. Nurt ten jest dziś często określany jako postsekeularyzm. Jedna z badaczek wspomnianej idei, prof. Agata Bielik-Robson, w posłowiu do antologii Drzewo poznania. Postsekularyzm w przekładach i komentarzach dowodzi, że nowoczesna religijność pozwala odsłonić to, co wyparte przez nowoczesność i odczarowany świat. 

Nowe formy religijności nierozerwalnie łączą się także ze współczesną modą na cudowność. W polskiej rzeczywistości kojarzy się ona z konkretnymi miejscami. Za przykład może tu posłużyć chociażby popkulturowy wizerunek Podlasia jako tajemniczego terytorium zamieszkałego przez szeptuchy – wiejskie znachorki parające się ludową magią. Działalność szeptuch jest fenomenem istniejącym naprawdę, przedmiotem etnograficznych i kulturoznawczych badań. W powszechnym odbiorze funkcjonuje przede wszystkim jako element „niesamowitego” folkloru polsko-białoruskiego pogranicza. Jest przedstawiana jako egzotyczna ciekawostka dla mieszkańców innych części Polski (na przykład w serialu Kruk. Szepty słychać po zmroku). Z jednej strony niesamowite staje się tym samym przejawem orientalizacji tego, co nieoswojone i inne. Z drugiej strony może być rozpatrywane jako przejaw poszukiwania nowych form duchowości w świecie zsekularyzowanym.

Przeczytaj: W górach szaleństwa. Nauka mierzy się z legendami o halnym

Odczarowany świat i „niesamowity biznes”

Niesamowitość rozwija się najbujniej na terytorium współczesnej kultury. W opublikowanym niedawno polskim tłumaczeniu pracy Weird and Eerie (pol. Dziwaczne i osobliwe) Mark Fisher – brytyjski filozof i antropolog kultury – wskazuje, że tytułowe kategorie (dziwność i osobliwość) stały się dominującym składnikiem dzieł kultury w XX i XXI wieku. Tendencja ta szczególnie wyraźnie uwidacznia się w twórczości takich artystów jak Chrisopher Nolan, Margaret Atwood czy wspomniany na początku artykułu David Lynch. W zracjonalizowanym świecie późnego kapitalizmu kultura jawi się tym samym jako przestrzeń, w której możemy sobie pozwolić na spotkanie z niesamowitym. Jest to możliwe dlatego, że nie odbywa się ono w rzeczywistości uznawanej przez nas za realną, ale na terytorium fikcji. 

Nie oznacza to jednak, że niesamowite zostało wykluczone rzeczywistości zdominowanej przez racjonalizm i myślenie oparte na dialektyce zysku i straty. W opublikowanej w 2024 roku książce Idź za mną. Język sekciarskiego fanatyzmu (Cultish. Language of Fanaticism) amerykańska językoznawczyni Amanda Montell dowodzi, że zwolennicy współczesnych modeli biznesowych, takich jak MLM (ang. multi-level marketing), operują językiem charakterystycznym dla religijnego kultu. Przedsięwzięcie polegające na nakłanianiu osób do sprzedaży danego produktu i „wciąganiu” do współpracy kolejnych reprodukuje zdaniem Montell mechanizm charakterystyczny dla działania sekt. Tym samym mamy do czynienia ze swoistym paradoksem. Myślenie magiczne wkracza na terytorium jednego z najbardziej wydawałoby się zracjonalizowanych terytoriów współczesnego świata – biznesu.

Pragnienie tajemnicy i niedostatki realizmu

Fascynacja tym, co niesamowite, pokazuje, że racjonalizm nie jest w stanie w pełni zaspokoić poznawczych potrzeb i ambicji człowieka. Choć świat, w którym żyjemy, to odczarowany świat, wciąż pragniemy doświadczać tego, co wymyka się naszemu codziennemu doświadczeniu. Mimo iż potrzeba ta realizuje się czasem w kontrowersyjnych lub nieakceptowalnych społecznie formach – jak teorie spiskowe czy działalność internetowych „specjalistów” od alternatywnej medycyny – nie sposób całkowicie wykorzenić cudownego i niesamowitego z naszej codzienności. Nie sposób podać jednej prawidłowej odpowiedzi pozwalającej wyjaśnić taki stan rzeczy. W duchu Freudowskiej psychoanalizy można jednak postawić tezę, że człowiek nie jest istotą w pełni racjonalną. 

Nasz pociąg do „dziwnego i niesamowitego” może być rozpatrywany jako rodzaj sublimacji, czyli zastąpienia nieakceptowanego społecznie popędu przez twórczość. Niezależnie od tego, czy mówimy o kulturze, czy „niesamowitym” świecie biznesu. W tym drugim przypadku można jednak mieć uzasadnione wątpliwości co do etycznego „użycia” niesamowitego. Coraz częściej możemy się bowiem spotkać z niepokojącymi próbami monetyzowania odwiecznej potrzeby człowieka do obcowania z tajemnicą.

Uważasz, że poruszamy ciekawe tematy?

Sprawdź, czego możesz spodziewać się w trakcie spotkania z nami na żywo. Już 5 kwietnia w Bielsku-Białej kolejna edycja konferencji Holistic Talk.

Organizowane przez redakcję Holistic News wydarzenie to możliwość wysłuchania wystąpień ze sceny. Mówcami edycji 2025 roku będą m.in.: dr Monika Wasilewska (psycholog), dr Tomasz Witkowski (psycholog), Marcin Możdżonek (sportowiec i myśliwy), Jacek Piekara (pisarz) i wielu innych. Pełny program znajdziesz TUTAJ.

Tylko do 20 marca bilety w wyjątkowej cenie 129 zł. Z kodem: HNHT2 czytelnicy Holistic News otrzymują dodatkowo 33% zniżki od aktualnej ceny.

Do zobaczenia w Cavatina Hall w Bielsku-Białej!
Redakcja Holistic News