Zrozumieć siebie i naukę. Jak nadać sens szkole i uczeniu się?

Uczenie się ma sens, kiedy widzimy jego efekty oraz korzyści, które przynosi. Nie dostrzegamy ich, gdy jedynym potwierdzeniem naszych wysiłków są oceny, czy nawet certyfikaty. Liczy się rozwój. Dostrzegalna zmiana potwierdzona pozyskanymi kompetencjami oraz bardziej skutecznym działaniem. Dlatego należy zadbać o to, by codziennej pracy nad sobą towarzyszyła właściwie przeprowadzona refleksja.

Metapoznanie – lustro dla naszego rozwoju

Uczniowie uczą się bardziej efektywnie i są bardziej zmotywowani, gdy wiedzą, co sprzyja osiąganiu oczekiwanych rezultatów, a co może w tym przeszkadzać. Dlatego musimy dopilnować, by potrafili i chcieli analizować, w jaki sposób się uczą i jakie są efekty tej nauki. Metapoznanie może w tym bardzo pomóc. Wyrasta ono z indywidualnych doświadczeń oraz badań wyjaśniających, jakich metod używamy do poszerzania własnej wiedzy. Badacz tej koncepcji, amerykański psycholog i profesor Uniwersytetu Stanforda John H. Flavell, zwrócił uwagę, że u małych dzieci można dostrzec wyraźne deficyty w sferze metapoznania. Należy im zapobiegać, ponieważ nabywanie kompetencji w tym zakresie w istotny sposób przyczynia się do zwiększenia skuteczności uczenia się i lepszego rozwoju.

Formalnie rzecz biorąc, proces uczenia się obejmuje trzy następujące kroki:

• poznanie – składają się na nie czytanie, obliczanie, postrzeganie i rozwiązywanie problemów oraz zapamiętywanie;
• metapoznanie – zakłada monitorowanie własnych postępów i rozwój świadomości różnorodnego wykorzystania uzyskanych efektów;
• poznanie epistemiczne – wymaga refleksji nad kryteriami i granicami poznania oraz nad jego wiarygodnością.

Jak widać, uczenie się nie polega tylko na zapamiętywaniu określonej wiedzy czy nabywaniu zestawu pożądanych umiejętności. To raczej praktykowanie różnych metod poznania. Obejmuje przetwarzanie informacji i tworzenie nowych rozwiązań. Dlatego tak ważne jest, aby uczniowie mogli zbierać doświadczenia i rozwijać kompetencje decydujące o prawidłowym rozpoznawaniu kosztów oraz realnych korzyści swojego rozwoju. By wiedzieli, w co i w jaki sposób najlepiej się angażować. A także, aby byli świadomi tego, jak mogą wykorzystać wypracowane przez siebie nowe zasoby i możliwości działania.

POLECAMY: Prawda, dobro i humanizm to nie są puste słowa. Udowadniamy to!

Metapoznanie jako narzędzie do wykorzystania w szkole

Głównym celem praktyki metapoznania w szkole jest kształcenie refleksji pomagającej uczniom zrozumieć procesy towarzyszące pozyskiwaniu wiedzy. To pomoże im w określeniu własnych mocnych i słabych stron, a także wypracowaniu strategii najbardziej przydatnych do zastosowania w konkretnych sytuacjach. Klasyczny przebieg lekcji to realizacja tematu i absolutny brak potrzeby refleksji nad przydatnością wspólnie wykonanej pracy. Uczniowie nie dowiadują się, w jakim celu spędzili w klasie ostatnie 45 minut. Nauczyciel zaś nie próbuje dowiedzieć się, czy to, co zaoferował swoim podopiecznym, było dla nich w jakiś sposób przydatne. Temat został zrealizowany, a podczas kolejnej lekcji zajmiemy się następnym – i tyle.

Najlepsze efekty daje nauka poprzez doświadczanie. Gdy popełniamy błędy i wyciągamy wnioski. Refleksja towarzysząca temu procesowi to w praktyce uczenia się narzędzie o ogromnej mocy. Wpływa na nasz rozwój. Wzmacnia poczucie sprawstwa i pozytywne postrzeganie siebie. Pokazuje jasno przydatność nauki i buduje w nas przekonanie, że warto kontynuować uczenie się przez całe życie.

Od pytania do pytania

Kreowaniu potrzeby, a następnie praktykowaniu metapoznania w codziennym procesie zdobywania wiedzy towarzyszyć powinny następujące pytania, które każdy uczeń powinien sobie zadać:

• czego chcę się nauczyć?
• dokąd zmierzam?
• jaki mam cel?
• co/jak?
• dlaczego/po co?
• jakie mam potrzeby?
• co mi to dało?

To również pytania, które – w odniesieniu do podopiecznych – przed lekcją powinien sobie zadać nauczyciel. W jego przypadku zadanie jest znacznie trudniejsze, ponieważ musi myśleć na ogół o kilkudziesięciu osobach równocześnie. Mimo tych trudności warto wspierać metapoznanie u wszystkich uczniów. Choćby poprzez:

• stwarzanie okazji do ćwiczenia procesów metapoznawczych, pytając młodych ludzi o ich potrzeby, cele i możliwości ich osiągnięcia, a także o przydatność wiedzy zdobytej w trakcie konkretnych zajęć;
• dokładne wyjaśnianie celów, technik oraz strategii stosowanych podczas zajęć, co ułatwi uczniom osobistą refleksję na temat indywidualnych sposobów uczenia się;
• zapewnianie możliwości do samodzielnego działania i testowania różnych pomysłów, a następnie wspólna analiza ich przydatności;
• rozmowy dotyczące wykorzystanych przez uczniów rozwiązań oraz wskazanie, co mogliby zrobić inaczej – i lepiej.

Metapoznanie w praktyce szkolnej to nie tylko zidentyfikowanie własnych zasobów, ale przede wszystkim rozwój kompetencji w zakresie uczenia się w ogóle. Kiedy wiem, po co się uczę, potrafię odtworzyć co, jak i z jakim skutkiem zrobiłem, by osiągnąć założony rezultat. Jestem świadomy efektów, a także ich przyczyn i kosztów. Uczę się, w jaki sposób najlepiej się uczyć i jak mogę decydować o własnym rozwoju.

Zobacz też:

Korzyści metapoznania

Jedną z kompetencji, które warto kształtować w dzisiejszej szkole, jest krytyczne myślenie, a w szczególności refleksja nad własnym zaangażowaniem w rozwój osobisty. Aby taka refleksja była możliwa, konieczne jest umożliwienie uczniom skupiania uwagi na procesie oraz wynikach wykonywanej pracy. Oczekiwany efekt najłatwiej uzyskać, dokładnie precyzując cel, a potem przedstawiając wyniki potwierdzające jego osiągnięcie. Sam cel powinien być formułowany językiem efektów. Oznacza to, że nie powinniśmy mówić o tym, co należy zrobić, ale jaki konkretny stan zamierzamy osiągnąć. Kluczową rolę odgrywa w tym przypadku język poleceń. Należy korzystać ze sformułowań typu: wymień, opisz, porównaj ze sobą, oszacuj, ustal wartość, opisz przydatność, wymień możliwe zastosowania.

W zależności od predyspozycji danego ucznia, można mu zaproponować sposób dojścia do wybranego celu, bądź oczekiwać, że sam zaproponuje jakieś rozwiązania. W obu przypadkach kluczowy jest proces. Uczeń ma bowiem nie tylko wykonać polecenie, ale przede wszystkim być uważny i analizować skuteczność podejmowanych działań. Dobrze, kiedy nauczyciel nie tylko sprawdza zgodność wyniku z założonym rezultatem, ale gdy ma czas, by poznać logikę, którą kierował się uczeń, angażując się w konkretne działania. Warto zachęcić ucznia do ich oceny oraz zapytać go, czego nauczył się dzięki swojej pracy.

W podobny sposób może – a nawet powinien – pracować sam nauczyciel. Idąc na lekcję, powinien wiedzieć, co będzie efektem jego pracy z uczniami. Jak osiągnąć oczekiwane rezultaty, i jak następnie zweryfikować otrzymane wyniki. Winien mieć dla uczniów kilka propozycji rozwiązania stojących przed nimi problemów. Ponadto zawsze powinien tak zaplanować czas, aby w odpowiedniej formie omówić uzyskane efekty i potwierdzić przydatność przeprowadzonego procesu. Taki sposób prowadzenia zajęć to również działanie w obszarze metapoznania. Podobnie jak uczeń uczy się uczyć, tak nauczyciel poznaje oraz pogłębia swoją refleksję nad metodami wspierania rozwoju umiejętności swoich podopiecznych.

Dwa modele metapoznania

W codziennej praktyce metapoznanie realizować można, korzystając z dwóch modeli bardzo przydatnych w kontekście rozwoju kompetencji nauczycielskich. Pierwszy z nich opiera się na analitycznym wykorzystaniu cyklu Kolba. Drugi korzysta z zasad refleksyjnego praktyka opracowanych przez Donalda Schöna.

Uczenie się i doświadczanie

Cykl Kolba służył wcześniej za podstawowy model edukacji dorosłych, dziś w coraz większym stopniu znajduje zastosowanie w praktyce nauczania dzieci i młodzieży. W sposób szczególny warto go wykorzystać do analizy oraz refleksji nad zjawiskami towarzyszącymi uczeniu się uczniów. Kolb stwierdził, że edukacja to nie tylko kwestia przyswajania treści, ale przede wszystkim integracja efektów uczenia się z doświadczeniem. Wyróżnić można cztery obszary refleksji odwołujące się do:

• konkretnego doświadczenia;
• obserwacji procesu oraz jego wyników;
• odniesienia do wiedzy ogólnej, wyników badań oraz teorii naukowych;
• eksperymentowania – poszukiwania nowych znaczeń i zastosowań dla uzyskanej wiedzy.

Planując zajęcia i ćwiczenia, warto pamiętać, aby odnieść się do wiedzy, przekonań czy doświadczeń życiowych uczniów. Niech zbudują w oparciu o nie hipotezę albo cel badawczy. Przeprowadzą próby weryfikacji przyjętych założeń poprzez uzyskane w wyniku ich realizacji rezultaty. Otrzymane wyniki powinni poddać kolejnej refleksji i podjąć próbę odnalezienia dla uzyskanej w ten sposób wiedzy nowych zastosowań. Również w innych przedmiotach. Także w rzeczywistości pozaszkolnej. Na poziomie metapoznania refleksja to praca i zadawanie pytań dotyczących założeń projektu, zaplanowanych efektów, wybranych form dociekania, weryfikacji i potwierdzenia uzyskanych wyników, a także proponowania nowych koncepcji, potwierdzonych jednak wiedzą powszechną i własnymi doświadczeniami.

Refleksyjny praktyk

Donald Schön jest autorem koncepcji nauczyciela-refleksyjnego praktyka. Zakłada ona podwójny wgląd w przebieg oraz efekty wykonywanej pracy. Pierwszy zachodzi w trakcie bezpośredniego działania (reflection in action). Drugi towarzyszy obserwacji oraz analizie rezultatów tego działania (reflection on action). To bardzo ważne narzędzie z perspektywy organizacji i zarządzania procesem uczenia się uczniów. Uwrażliwia uczącego na cele, metody i rezultaty działań podejmowanych przez uczących się. Wskazuje ponadto nauczycielowi, co sprawdza się, a co należy zmienić w pracy z uczniami. Dzięki refleksji łatwiej dostrzec różnice w predyspozycjach i preferencjach poszczególnych osób, a tym samym dopasować zajęcia do możliwości i ograniczeń swoich podopiecznych. 

Donald Schön uważa, że refleksja nieustannie towarzyszy nauczycielom. Codzienne wyzwania, przed którymi stają w szkole, są na tyle złożone, że rutynowe i zaproponowane odgórnie rozwiązania mogą nie wystarczyć. Czynnik metapoznania pozwala – zwłaszcza w sytuacjach zdecydowanie nietypowych – określić istotę problemu, a następnie zaproponować najbardziej optymalną metodę do jego przepracowania. Kluczem jest tutaj ustalenie, co jest tym rzeczywistym problemem. Świadomość istoty zagadnienia, nad którym mamy pracować, wzbogacona o wiedzę dotyczącą osiągania najlepszego efektu, pozwala znaleźć i wdrożyć najbardziej skuteczne rozwiązanie.

Istotą uczenia się nie jest opanowanie materiału niezbędnego do zdania egzaminu. To przede wszystkim proces samodoskonalenia się i dojrzewania. Dlatego ważna jest nie tyle nauka tego, „co trzeba”, ale przede wszystkim poznawanie siebie. Praca nad sobą to praca nad rozwijaniem już posiadanych zasobów i pozyskiwaniem kolejnych. Dążąc zaś do samopoznania, odkrywamy jednocześnie, w jaki sposób możemy osobiście wpływać na rzeczywistość, która nas otacza.

____

Przyjdź na konferencję Holistic Talk i wysłuchaj na żywo interesujących prelekcji skupiających się na Dobru, Prawdzie, Pięknie i Humanizmie!

Pełny program wydarzenia i wszystkich mówców znajdziesz na: https://holistictalk.pl/.

Bilety w specjalnej cenie 99 złotych, wyłącznie dla czytelników Holistic News, zakupisz na: https://cavatinahall.pl/events/holistic-talk/. Dokonując zakupu, wpisz kod: HTpartner24.

Źródła:

J. H. Flavell, Metacognition and Cognitive Monitoring: A New Area of Cognitive–Developmental Inquiry, „American Psychologist” 1979, Vol. 10, No. 34, s. 906–911, https://doi.org/10.1037/0003-066X.34.10.906.

M. Stąporek, Refleksyjna praktyka w pigułce, 27.05.2022, https://www.cel.agh.edu.pl/refleksyjna-praktyka-w-pigulce/.

J. Willis, How Metacognition Can Improve Learning Outcomes, 18.10.2023, Edutopia, https://www.edutopia.org/article/fostering-metacognition-boost-learning.