Dlaczego państwo powinno finansować szkoły demokratyczne? Izrael wskazuje drogę.

Czym jest edukacja demokratyczna?

Początków edukacji demokratycznej można doszukać się w wielu alternatywnych podejściach do tego zagadnienia. Ich wspólnym mianownikiem jest to, że kwestionują one dominujący system szkolny oparty na systemie dyrektywnym. Od początku XX wieku na świecie powstało wiele niezależnych szkół z innymi niż tradycyjne metodami nauczania. Pojawiły się szkoły Montessori, waldorfskie czy też utworzona przez Alexandra Sutherlanda Neilla w 1921 r. kultowa szkoła Summerhill.

Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku najczęstszym określeniem nowej fali szkół progresywnych jest „edukacja demokratyczna”. Głównym założeniem tego ruchu jest „zanurzenie” dzieci w środowisku, w którym uczą się demokratycznych wartości i odpowiedzialności. Wiele szkół tego typu należy do międzynarodowych organizacji, takich jak Alternative Education Resource Organization (AERO) czy European Democratic Education Community (EUDEC), które promują modele szkolnictwa oparte na uczniu. AERO i EUDEC są również centrami komunikacji i wsparcia dla alternatywnych metod edukacji.

EUDEC definiuje edukację demokratyczną jako system prowadzony zgodnie z rezolucją, która stanowi, iż w każdej instytucji edukacyjnej uczniowie mają:

• prawo do dokonywania własnych wyborów dotyczących nauki i wszystkich innych dziedzin życia codziennego. W szczególności mogą indywidualnie decydować o tym, co, kiedy, gdzie, w jaki sposób i z kim będą robić, o ile ich decyzje nie naruszają swobody innych osób do podejmowania takich samych działań;
• równy udział w podejmowaniu decyzji o tym, jak zarządzane są ich organizacje – w szczególności szkoły – oraz jakie zasady i sankcje, jeśli w ogóle, są konieczne.

Edukacja to fundament izraelskiego społeczeństwa

Zgodnie z tradycją poprzednich pokoleń, edukacja jest uznawana za klucz do przyszłości Izraela. Znajduje to potwierdzenie w środkach finansowych przeznaczanych na ten cel. Wydatki na instytucje edukacyjne są jednymi z najwyższych na świecie. W 2018 roku stanowiły 6,2 proc. PKB w porównaniu do 4,9 proc. PKB średnio w krajach OECD. Mimo wysokiego poziomu dofinansowania w Izraelu trwa dyskusja na temat skuteczności tego systemu w zderzeniu z potrzebami nowoczesnej gospodarki.

W Izraelu bardzo wcześnie zauważono plusy wczesnej edukacji. Zapewnienie edukacji i opieki nad dzieckiem od najmłodszych lat pozytywnie wpływa na budowanie podstaw rozwoju poznawczego i zmniejszenie nierówności w późniejszym życiu. W tym kraju obowiązek szkolny rozpoczyna się w wieku trzech lat. Przedszkola odgrywają także ważną rolę w tworzeniu jednolitej tożsamości wśród dzieci imigrantów. 

Tradycyjnie do szkół publicznych należą szkoły świeckie, ortodoksyjne oraz arabskie. Te pierwsze obejmują państwowy program nauczania w języku hebrajskim, ustalony przez Ministerstwo Edukacji. W szkołach ortodoksyjnych dominuje nauczanie religijne w języku hebrajskim z rozbudowanych programem poświęconym religii i kulturze żydowskiej. Z kolei szkoły z językiem arabskim kładą nacisk na historię, kulturę i wierzenia arabskie. Właścicielami szkół są zazwyczaj gminy, fundacje i inne podmioty, a finansowane są one ze źródeł rządowych lub samorządowych.

Przeczytaj również: Czy państwem można zarządzać jak firmą?

Istota izraelskich szkół demokratycznych

Oprócz publicznych istnieją również szkoły niezależne, akredytowane przez państwo. Izraelskie publiczne prawo oświatowe z 1953 roku zezwala na działalność „uznanych, ale nie oficjalnych” szkół półprywatnych. Dzieje się tak w ramach kompromisu politycznego, który umożliwia Ministerstwu Edukacji sprawowanie nadzoru nad wszystkimi instytucjami edukacyjnymi działającymi w kraju. Zgodnie z ustawą z 1968 roku wszystkie szkoły w tym kraju muszą mieć licencję na prowadzenie edukacji. Obecnie ten system akredytacji dotyczy głównie szkół prowadzonych przez ultraortodoksyjną społeczność żydowską, ale także coraz większej liczby niereligijnych szkół demokratycznych. Te ostatnie powstały w ciągu ostatnich trzech dekad. Odwołują się do zasad edukacji demokratycznej.

Według Yaacova Hechta, założyciela pierwszej izraelskiej szkoły demokratycznej w Haderze i jednego z inspiratorów ruchu edukacji demokratycznej – fundamenty edukacji demokratycznej to:

1. demokratyczne kierowanie szkołą – szkoła jest demokratyczną społecznością z parlamentem, komisjami sądowniczymi i komitetami wykonawczymi. Placówka zapewnia codzienną praktykę w demokratycznym środowisku uczenia się, w którym uczniowie mają wpływ na program nauczania i decyzje administracyjne ich dotyczące;
2. pluralistyczne uczenie się – uznaje się wyjątkowość ucznia i równym jego prawie do wyrażania tej wyjątkowości – z zachowaniem prawa uczniów do swobodnego wyboru tego, czego, jak i kiedy się uczą. Oznacza to metodę, czas i miejsce uczenia się, czego się uczyć oraz jak. Podejście zakłada, że każda osoba ma unikalny profil uczenia się; postrzega różnych ludzi, różne społeczeństwa i różne punkty widzenia jako źródło rozwoju. Dzięki niemu uczniowie wybierają ulubione przedmioty i angażują się w programy samokształcenia z wieloma możliwościami rozwoju;
3. dialogiczne podejście – dialog jest stosowany w wielu działaniach organizacyjnych szkoły, takich jak codzienne spotkania, dyskusje, rozwiązywanie konfliktów iproblemów, opracowywanie strategii organizacyjnych, przywództwo oraz wzmacnianie współpracy między szkołą a społecznością lokalną. Zasada ta wymaga od uczestników dyskusji na temat procesu edukacyjnego w szkole, dialogowych sposobów prowadzenia procesu nauczania i uczenia się. Istotą dialogu jest stosunek człowieka do samego siebie, jak i do innych, jako wolnego, autonomicznego podmiotu świadomie uczestniczącego w kształtowaniu własnego charakteru i świata. Relacja dialogowa oparta na unikalnych modelach wzajemnych relacji między dorosłymi i dziećmi oraz między dziećmi. Cechuje ją wzajemna otwartość. Tak relacja umożliwia uczniowi i nauczycielowi poznanie siebie, stawianie pytań, dzielenie się wątpliwościami i podejmowanie dialogu, któremu przyświeca troska o etykę;
4. budowanie programu i treści nauczania na podstawie poszanowania praw człowieka, w tym kwestii mniejszości.

Najlepszym przykładem tego typu szkoły jest Szkoła Demokratyczna w Haderze, która została założona w 1987 roku z inicjatywy rodziców pod kierownictwem izraelskiego pedagoga Yaakova Hechta. Szkoła demokratyczna w Haderze powstała w procesie deliberatywnym i niehierarchicznym. W 1992 roku została uznana przez ministerstwo edukacji i włączona do formalnego systemu szkolnictwa. Następnie w połowie lat 90 tych szkoła otrzymała nagrodę edukacyjną przyznawaną przez prezydenta i ministra edukacji oraz tytuł „Obrońcy Wysokiej Jakości Samorządu. Obecnie do szkoły uczęszcza około 500 uczniów w wieku od 4 do 18 lat, co czyni ją największą szkołą demokratyczną w tym kraju.

W jej demokratycznych strukturach funkcjonuje władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Organem ustawodawczym szkoły jest parlament, którego członkowie reprezentujący całe środowisko szkolne (uczniów, pracowników i rodziców) spotykające się raz w tygodniu. Każdy, kto zbiera się na sesji parlamentu, ma prawo zaproponować nowe zasady lub zmiany w już istniejących zasadach. Na sesjach parlamentarnych zwykłą większością głosów ustalane są wszystkie zasady funkcjonowania szkoły – od projektowania placów zabaw, przez zarządzanie budżetem, po zatrudnianie i zwalnianie pracowników.

Finansowanie szkół demokratycznych oprócz zapewnionego finansowania ze strony rządu wymaga zazwyczaj wkładu rodziców. Istnieją również szkoły, które zapewniają bezpłatny udział dzieciom ze środowisk o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. Najlepszym przykładem jest szkoła demokratyczna Givall w biedniejszym regionie Givat Olga. Szkołę Givall Democratic – Community school w 2006 r. założyła grupa entuzjastycznych pedagogów, burmistrz miasta i ministerstwo edukacji. Nauka w szkole odbywa się poprzez odwróconą integrację (połowa uczniów mieszka w dzielnicy, a połowa w innych miejscowościach w regionie). Szkoła jest finansowana z funduszy publicznych i prywatnych darowizn. Dzięki temu szkoła pozwala uczniom uczyć się i praktykować to, co ich najbardziej pasjonuje.

Dlaczego izraelski ruch szkół demokratycznych powinien być wzorem do naśladowania?

Po pierwsze, szkoły demokratyczne stały się obecnie ważną, oficjalną częścią izraelskiego systemu edukacji. Szkoła w Haderze zapoczątkowała rozkwit szkół demokratycznych w Izraelu. Obecnie istnieje około 30 uznanych przez państwo placówek o charakterze partycypacyjnym i demokratycznym. Co ważniejsze, Hadera utorowała również drogę do bardziej demokratycznych zmian w istniejących szkołach systemowych.

Po drugie, dzięki większej otwartości szkół na podmiotowość nauczycieli oraz dzieci następuje proces demokratyzacji społeczeństwa. Przeciwdziała to agresji oraz rodzeniu się ekstremistycznym i terrorystycznych światopoglądów. Dzięki dialogowi, deliberacji i poszukiwaniu rozwiązań opartych na konsensusie uzyskiwane jest lepsze zrozumienie samych siebie i innych oraz poznanie złożoności codziennego życia.

Po trzecie, szkoły demokratyczne nie tylko tworzą program nauczania, lecz także dają możliwość praktykowania demokracji na co dzień i udowadniają, że istnieje wiele sposobów uczenia się, które mogą prowadzić uczniów do osiągnięć i samorealizacji.

Redakcja dziękuje Holistic Think Tank za możliwość publikacji tekstu, który oryginalnie ukazał się w języku angielskim na stronie think tanku w ramach prowadzonych badań nad edukacją.

Źródła:

1. Education GPS, OECD, https://gpseducation.oecd.org/CountryProfile?plotter=h5&primaryCountry=ISR&treshold=5&topic=EO

2. Kizel A. (2021) What is so Alternative about the Alternative Education in Israel? The Scale of 11 Challenges set by the Alternative Education None-Mainstream Journal of Unschooling and Alternative Learning, 2021, Vol.15, Issue 30

3.   Hecht Y, (2010) Democratic Education. A beginning of a Story, Israel.

4.   Resolution of the 13th International Democratic Education Conference (IDEC), Berlin, Germany) https://eudec.org/democratic-education/what-is-democratic-education/

5.   Shalom, Y.B. (2006). The Democratic School in Hadera. In: Educating Israel. Palgrave Macmillan, New York. https://doi.org/10.1057/9781403983619_5

6. Democratic School of Hadera https://participedia.net/case/967