Najlepszy sposób na zdobywanie wiedzy. Nowe oblicze edukacji

Szkoła XXI w. coraz częściej dostrzega potrzebę odejścia od obowiązku nierzadko bezrefleksyjnego zapamiętywania na rzecz uczenia opartego na dociekaniu. W związku z powyższym uczniowie w coraz większym stopniu potrzebują rozwoju kompetencji w obszarach krytycznego myślenia, rozwiązywania problemów, analizy, autorefleksji czy działania wspólnie z innymi. Służą temu takie umiejętności jak zadawanie pytań, poddawanie w wątpliwość, prowadzenie badań, formułowanie wniosków, a także ocenianie zdobytych informacji. Ważne są też rozwój skłonności do tworzenia więzi społecznych oraz nauka wypracowywania kompromisu czy prezentacji wypracowanych osiągnięć. Oznacza to, że coraz jaśniej widzimy, że szkoła musi się zmienić.

Zmiana paradygmatu przekazywania wiedzy

O tym, czy absolwenci dzisiejszych szkół będą umieli poruszać się w realiach kolejnych dekad XXI w., zdecyduje zmiana paradygmatu nauczania, czy raczej uczenia się. Niestety, podstawowe założenia funkcjonowania szkoły pozostają w zasadzie niezmienione. W większości przypadków wartość uczenia się, czy raczej nauczania, szacuje się na podstawie ilości pracy wykonanej przez uczniów. Jej efekty mierzy się głównie za pomocą określonych testów i ocen. I choć treści oraz cele kształcenia zostały znacznie poszerzone i stały się bardziej praktyczne, wciąż jeszcze wiele obszarów współczesnej edukacji wymaga fundamentalnych zmian. Przede wszystkim należy zmienić powszechną praktykę przekazywania i weryfikacji wiedzy. Ponadto wprowadzić oraz rozwinąć kształcenie kompetencji czyniących z uczniów obywateli współczesnego świata. Postawić na przygotowanie młodych ludzi do:

• radzenia sobie z natłokiem niezweryfikowanych danych i informacji;
• codziennej praktyki sortowania, dzielenia się i korzystania z informacji;
• odnajdywania w sobie pewności siebie i rozwijania tej cechy;
• konstruktywnej współpracy z innymi.

Wiąże się to z przygotowaniem do prowadzonego indywidualnie, ale też we współpracy z innymi, dociekania i dochodzenia do zrozumienia. Oznacza to, że uczenie się przestaje być zdarzeniem punktowym, identyfikowanym przez popularne 3 × Z. Że staje się procesem, którego podstawowym założeniem jest poznanie i rozwój kompetencji możliwych do zastosowania w różnych sytuacjach. O konieczności takiej zmiany informują nas wyniki badań potwierdzających, że w najwyższym stopniu uczymy się i zapamiętujemy wtedy, kiedy coś robimy. Nie wówczas, gdy ktoś do nas mówi lub każe czytać, i w ten sposób przekazuje treści, które należy zapamiętać. A to oznacza, że im bardziej praktyczny jest proces pozyskiwania przez nas wiedzy i umiejętności, tym większymi ich zasobami będziemy dysponować w przyszłości. Jednym z proponowanych rozwiązań jest uczenie się przez dociekanie.

Pytają, wątpią, dociekają – uczą się

Inquiry-Based Learning (IBL), czyli uczenie się przez dociekanie, bazuje na opracowanej przez organizację P21 (Partnership for 21st Century Learning) strukturze 4C (w Polsce znanej jako 4K) odwołującej się do czterech kluczowych kompetencji:

• kreatywności (creativity),
• krytycznego myślenia (critical thinking),
• komunikacji (communication),
• kooperacji/współpracy (collaboration).

Uznano je za podstawowe części składowe organizacji pracy szkoły i punkt wyjścia do uczenia się uczniów podczas lekcji. Każdy z wymienionych elementów przyczynia się do wzmacniania potrzeby poszukiwania, którego celem jest zrozumienie pozyskanych informacji oraz zbadanie – także nowatorskich – możliwości ich użycia. Chodzi o dociekanie, które stanowi formę poszukiwania optymalnych odpowiedzi, a jednocześnie weryfikacji znaczeń poprzez wielokrotne zadawanie pytań. W rezultacie, choć jest procesem złożonym, staje się działaniem niezwykle ważnym i przydatnym.

Kluczową rolę w uczeniu się przez dociekanie odgrywają przede wszystkim uczniowie. To oni formułują pytania i wątpliwości. Wspólnie kreują pomysły i proponują nowe zastosowania już istniejących teorii. Formułują hipotezy, prowadzą badania i uczą się interpretować pozyskiwane przez siebie dane. Zaangażowanie prowadzi tych młodych ludzi do zrozumienia świata na wielu płaszczyznach. Uczy, jak w najbardziej korzystny sposób odnajdywać oraz gromadzić dane, poddawać je refleksji, a następnie budować uogólnienia. Sprzyja rozwojowi umiejętności komunikacji i współpracy.

Dochodzenie do wiedzy – krok po kroku

Wbrew wielowiekowej tradycji treści poszczególnych przedmiotów czy dyscyplin, choć ważne, nie stanowią jednak celu samego w sobie. Mają być źródłem inspiracji, zachęcać do poszukiwań i formułowania własnych rozwiązań. Nowy model narodził się w wyniku głębokiego przekonania, że skoro nie można nauczyć się od razu wszystkiego, to tym bardziej należy rozwijać kompetencje umożliwiające dochodzenie do wiedzy przez całe życie.

Praktykowany w szkołach model IBL główny nacisk kładzie na uczenie się w oparciu o realizację następujących kroków:

• sformułowanie pytań,
• zaprojektowanie drogi badania zagadnienia zawartego w pytaniu,
• zidentyfikowanie i gromadzenie odpowiednich zasobów czy źródeł,
• opracowywanie wyjaśnień opartych na dowodach i wiedzy naukowej,
• dzielenie się zastosowanymi procedurami i wynikami badania,
• refleksja nad procesem uczenia się i rezultatami.

Pytania stanowią podstawę procesu dociekania i badań prowadzonych przez uczniów. Nauczyciel pełni rolę przewodnika czy doradcy, a jego podopieczni, widząc, że realizowane są ich własne pomysły, z większą śmiałością samodzielnie formułują tezy oraz proponują kierunki nowych poszukiwań. Chętniej angażują się w sam proces uczenia.

Ważnym aspektem uczenia się przez dociekanie jest uważność. Uczniowie są naturalnymi obserwatorami. Na ogół albo poszukują, albo kwestionują wszystko, z czym przychodzi im się zetknąć. Aby zadawać głębokie, przemyślane pytania, muszą ćwiczyć sztukę obserwacji. To zaś wymaga pełnej obecności i świadomego uczestnictwa w tym, co dzieje się dookoła. Jednym z rozwiązań w tym zakresie może być proponowanie pracy w środowiskach nowych dla uczniów. Pobudza to ich wrodzoną chęć poznawania otaczającego świata. Pojawienie się nowych i ubogacających doświadczeń wzbudza spontaniczną ciekawość, potrzebę stawiania pytań i poszukiwania kolejnych odpowiedzi. Uczniowie się uczą!

Polecamy: Problem z absolwentami szkół. Jakie są kompetencje przyszłości?

Ponadprzedmiotowy charakter IBL

Zaletą uczenia się przez dociekanie jest jego holistyczny charakter. Nie ogranicza się do nauki poszczególnych przedmiotów. Pytania stawiane przez uczniów prowadzą do zdobywania nowych doświadczeń oraz formułowania uogólnień w wielu obszarach równocześnie. Uczniowie w naturalny sposób dostrzegają powiązania pomiędzy różnymi przedmiotami, a zarazem złożoność otaczającego świata.

W szczególny sposób sprzyja temu pobudzanie kreatywności oraz wspólna praca. Model IBL jest otwarty na nowe odkrycia i propozycje, a ponadto bardzo elastyczny. Pozwala na łączenie materiałów, projektowanie nowych rozwiązań i doświadczanie innowacji oraz improwizacji. Ułatwia korzystanie z doświadczeń, wiedzy, refleksji – szeroko pojętych zasobów osobistych – oraz indywidualnych języków, którymi uczniowie posługują się w opisywaniu rzeczywistości. Eliminuje podziały na umysły ścisłe, humanistyczne czy odwołujące się do ruchu albo tworzenia. Wyzwala ze szkolnej rutyny poszatkowanej planem lekcji, wymaganiami przedmiotowymi i zbiorem jedynie słusznych definicji, algorytmów postępowania czy interpretacji. Wzmacnia samoocenę oraz poczucie sprawstwa.

Polecamy: Skandynawski model edukacji. Niezwykła forma uczenia zaradności

Opisywane rozwiązania w szczególny sposób są promowane i praktykowane w ramach idei Interdyscyplinarnego Przedmiotu Szkolnego realizowanej przez zespół Holistic Think Tank. Wskazywała na nią dr Justyna Pokojska, dyrektorka wykonawcza HTT, podczas międzynarodowej konferencji z cyklu “Interdyscyplinarne nauczanie i uczenie się”, która odbyła się 28 października  2023 r. w Bielsku-Białej. Pokojska zauważyła, że tradycyjna edukacja, oparta na hierarchicznej relacji nauczyciel–uczeń i zdobywaniu jedynie przedmiotowej wiedzy, w dzisiejszym świecie staje się po prostu bezzasadna. Szkoła musi odpowiedzieć na rosnące zapotrzebowanie na szeroko pojęte kompetencje społeczne, komunikacyjne i emocjonalne.

Wyzwania, które czekają na reformatorów nauczania

Kluczowym wyzwaniem jest odejście od dogmatu zdobywania wiedzy dla wiedzy, na rzecz przygotowania uczniów do radzenia sobie z wyzwaniami i przeciwnościami losu, z jakimi zetkną się zarówno w klasie, jak i poza nią. Konieczne jest wyrobienie w nich pewności siebie i zaradności, co pomoże im w mierzeniu się z kolejnymi trudnościami. Dzisiejsi uczniowie stają się coraz bardziej elastyczni, niezależni i ciekawi otaczającego ich świata. Chcą decydować o jego losach i swoim miejscu w nim. Muszą jednak mieć poczucie sprawstwa i przekonanie o skuteczności podejmowanych przez siebie działań. Uczenie się poprzez dociekanie to bardzo praktyczny sposób rozwijania umiejętności potrzebnych w XXI w. Model ten wymaga jednak ponownego przemyślenia definicji szkoły oraz uczenia się. Stwarza za to możliwość kreacji świata, w którym uczniowie będą mogli znaleźć większą wartość w osobistej odpowiedzialności za zdobywanie wiedzy.

Coraz częściej zwracamy uwagę na to, że dla dzisiejszych uczniów kluczowe jest zyskanie poczucia własnej wartości i możliwości samorealizacji. Oczekiwane efekty w tym zakresie najłatwiej osiągnąć, zapewniając im głos i możliwość wyboru. Pomaga w tym uczenie się poprzez dociekanie, które pozwala na większą swobodę i decydowanie, czego chcemy i jak chcielibyśmy się uczyć.

Dowiedz się więcej:

Źródła

Learning by inquiry, How Inquiry Learning is Redefining Schools in the 21st Century, [online]

M. Mazurek, HTT International Conference on Interdisciplinary Teaching and Learning has raised hope that better, holistic education is forthcoming, 2023, Holistic Think Tank, [online]

Zobacz też: