Dzieci tracą zdolność odczuwania empatii i budowania relacji. Dlaczego zanikają kluczowe kompetencje

Empatia to umiejętność, której można się nauczyć. Wynika ze słuchania i rozumienia innych. Porównanie wyników badań przeprowadzonych na Uniwersytecie Michigan między 1979 a 2009 rokiem, w których wzięło udział prawie 14 tys. studentów, wykazało, że współcześnie mają oni o ok. 40 proc. mniej empatii niż osoby studiujące w latach 80. i 90. XX wieku. W wielu krajach zdecydowano się podjąć działania, które miałyby radykalnie zmienić ten stan rzeczy. Jednak pandemia i rozwój rzeczywistości wirtualnej nie ułatwiają zadania.

Empatia jako wartość europejska

W 2018 roku Rada Unii Europejskiej opracowała i opublikowała zalecenie w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. Dokument opisuje zakres niezbędnej wiedzy, umiejętności i postaw, dzięki którym każdy będzie mógł swobodnie funkcjonować w ciągle zmieniającej się rzeczywistości XXI wieku. Wymieniono między innymi:

• zdolność do autorefleksji;
• okazywanie tolerancji;
• wyrażanie i rozumienie różnych punktów widzenia;
• odczuwanie empatii.

Zalecenie Rady zakłada przygotowywanie uczniów do budowania udanych relacji międzyludzkich i uczestnictwa w życiu społecznym. Kształtowanie zdolności do konstruktywnego porozumiewania się w różnych środowiskach. Okazywanie tolerancji, wyrażanie i rozumienie różnych punktów widzenia. Nabieranie pewności i zdolność do odczuwania empatii. Kompetencje te opierają się na pozytywnej postawie wobec dobrostanu osobistego i społecznego. Obejmują poszanowanie różnorodności i potrzeb innych osób. Gotowość do pokonywania uprzedzeń i osiągania kompromisu.

Polecamy: Prace domowe – szansa czy przekleństwo? Nadchodzą zmiany, które dzielą ekspertów

Opis tych kompetencji stanowi podstawę do formułowania głównych celów dla systemów oświaty działających we wszystkich krajach Unii. Określa oczekiwany zakres pracy szkół i nauczycieli również pod względem wspierania empatii w szkołach.

Empatia w świecie zdominowanym przez bajty

Dzisiejszy świat występuje w dwóch różnych odsłonach – realnej i wirtualnej. Dla ludzi młodych to jednak na ogół jedna i ta sama rzeczywistość. Lajki i komentarze odbierają tak samo osobiście jak sytuacje, w których ktoś zwraca się do nich w sposób bezpośredni. Wierzą w światy kreowane przez influencerów. Dokumentują i udostępniają w sieci swoje działania, nawet te zdecydowanie naganne. Uznają bowiem, że skoro wszyscy nagrywają wszystko dookoła, to i oni powinni chwalić się w sieci tym, co robią. Więcej, to, czego doświadczają w rzeczywistości wirtualnej, bywa nierzadko o wiele ważniejsze od tego, czego doświadczają w świecie rzeczywistym.

Polecamy: Jak powinna wyglądać szkoła marzeń? Holistyczna edukacja może zmienić świat

Budowanie empatii w świecie cyfrowym jest bardzo skomplikowane. Odczytanie intencji na podstawie mowy ciała czy tonu głosu stanowi nie lada trudność w sytuacji, gdy przekaz płynie przez sieć. Emotikony, znakowe lub obrazkowe, mające odzwierciedlać emocje nadawcy, czy dołączane do przekazywanego tekstu grafiki lub filmy, tylko pozorne działają jak wzmocnienie przesyłanych wypowiedzi. Zwłaszcza jeśli podobne grafiki czy filmy odbiorca widział już kilkakrotnie, dołączone do wiadomości otrzymanych od innych osób.

Zmiany spowodowane pandemią

W trakcie pandemii doszło między innymi do zmiany w sposobie dokonywania zakupów. Znaczna część konsumentów przerzuciła się na sklepy internetowe i dostawy za pośrednictwem kurierów. Doszło wówczas także do przemian w marketingu. Ważnym elementem stała się empatia cyfrowa. Obejmuje ona działania wynikające z przestawienia się sprzedającego na perspektywę kupującego. Kreowanie tonu przekazu nastawionego na emocje potwierdzające rzekome zrozumienie, troskę i zainteresowanie potrzebami odbiorcy. Dostawcy w swoich materiałach promocyjnych znacznie rzadziej skupiają się na walorach oferowanych produktów. Większy nacisk kładą na potrzeby potencjalnych klientów.

Polecamy: Geniusze są wokół nas. Co ich wyróżnia i skąd się biorą?

W podobny sposób kreowany jest przekaz do dzieci oraz młodzieży. Budowany z wykorzystaniem języka, jakim się posługują. Odwołujący się do ich wyobrażeń, oczekiwań czy fantazji. Krytyczny wobec świata, który ich lekceważy. Dostarczający przykładów osób oraz zachowań, które pokazują wprost, że można inaczej. W opozycji do ograniczeń narzucanych przez dorosłych. Dzieci, których nie stać na zakup najnowszych gier, oglądają filmiki z ogrywania produkcji przez innych oraz słuchają agresywnego i wulgarnego języka podglądanych graczy.

Młodzież sięga po nagrania patostreamerów, których relacje zamieszane w sieci wzbudzają przede wszystkim emocje negatywne. Jeśli można w obu tych przypadkach mówić o empatii, to tylko w wymiarze współodczuwania nienawiści do innych, gniewu i potrzeby dominacji. Konieczne jest zwrócenie uwagi na zagrożenia, które z tego wypływają. Pozyskanie młodych osób do innego sposobu budowania relacji i komunikowania się z innymi. Do przekierowania się na prawdziwą empatię.

Polecamy: Szczerość może przynieść ból i zło. Czy to usprawiedliwia kłamstwa?

Korzyści towarzyszące praktykowaniu empatii

Szkoły, nauczyciele, a także specjaliści w szerszym zakresie powinni wprowadzać do swoich programów zajęcia z empatii. Potrzebne jest rozwijanie umiejętności i postaw decydujących o tym, że:

• skuteczniej komunikujemy się z innymi;
• dbamy o swoje granice;
• jesteśmy świadomi uczuć i potrzeb swoich oraz cudzych;
• łatwiej rozumiemy zachowania innych, a kiedy trzeba – szybciej wybaczamy;
• sprawniej radzimy sobie z konfliktami;
• eliminujemy z naszej codzienności manipulację, krytykę, osądzanie, wywoływanie poczucia winy i wstydu i zastraszanie. 

Uczniowie uczestniczący w takich zajęciach powinni uczyć się efektywnego porozumiewania, kształtowania zachowań asertywnych, rozwijać pozytywny stosunek do innych. Nabywać umiejętności słuchania, rozpoznawania emocji i podejmowania działań pozwalających na ich oswajanie, a także praktykować uważność. 

Doświadczają tego między innymi uczniowie w szkołach duńskich. Wiele lat temu wprowadzano tam obowiązkowe godziny budowania empatii dla wszystkich uczniów w wieku od 6 do 16 lat. Zajęcia te noszą nazwę Klassens Tid („czas dla klasy”). W ich trakcie klasy pracują wspólnie nad znalezieniem rozwiązań sytuacji opisywanych przez poszczególnych uczniów. Uczy to dzieci szanować uczucia innych. Zajęcia pomagają wzmacniać relacje, współczuć potrzebującym, a nawet zapobiegać znęcaniu się. Pozwalają także każdemu dziecku na bycie wysłuchanym, poczuć się docenionym i stać się częścią społeczności. Ćwiczenia z empatii pomaga rozpoznawać złożoność własnych stanów emocjonalnych. Uczą, jak reagować w trudnych sytuacjach. Jak odpowiadać na silne emocje rówieśników.

Iben Sandahl, opisując zajęcia z empatii w książce The Danish Way of Parenting, wspomina prowadzone przez siebie zajęcia Klassens Tid jako najważniejsze wydarzenie szkolnego tygodnia. Podkreśla, że ich głównym celem było zawsze stworzenie bezpiecznej i przytulnej atmosfery, w której problemy poruszane przez dzieci pozwalały im patrzeć na nie z odpowiedniej perspektywy.

Zobacz też: Edukacja włączająca fundamentem szkolnictwa. Dlaczego jest tak istotna?

Znaczenie podstawowych umiejętności komunikacyjnych

Jednym z kluczy do skutecznego praktykowania empatii w relacjach międzyludzkich jest umiejętnie prowadzona komunikacja interpersonalna. Dobrze rozwinięte umiejętności komunikacyjne są jednym z fundamentów właściwie budowanych relacji. Pozwalają w jasny i pełen szacunku sposób wyrażać swoje potrzeby oraz pragnienia. Skuteczna komunikacja sprzyja zaufaniu, zrozumieniu i empatii. Pozwala rozwiązywać konflikty, wyrażać uznanie oraz prowadzić otwarte i szczere rozmowy.

Od wielu lat kształcenie podstawowych umiejętności komunikacyjnych jest częścią programu nauczania w szkołach w Stanach Zjednoczonych. Uznano tam bowiem, że szkoły mogą w tym zakresie współpracować z ekspertami ds. komunikacji. Uczniowie powinni spędzać czas na działaniach wzmacniających kompetencje komunikacyjne, takich jak debaty, prezentacje czy dyskusje grupowe.

Aby skutecznie uczyć podstawowych umiejętności komunikacyjnych, nauczyciele mogą stosować różne formy pracy. Można na przykład zorganizować zajęcia polegające na odgrywaniu ról. Dzięki temu uczniowie będą mogli ćwiczyć różne scenariusze porozumiewania się, a także rozwijać umiejętności komunikacyjne w bezpiecznym i kontrolowanym środowisku. Debaty i dyskusje grupowe promują krytyczne myślenie, aktywne słuchanie i dialog pełen szacunku.

Zobacz też: Brytyjska Partia Pracy chce reformy edukacji. Kluczem komunikacja społeczna

Potrzeby i uczucia w komunikacji

Ciekawym rozwiązaniem wzmacniającym zarówno rozwój umiejętności komunikacyjnych, jak i kompetencje w obszarze empatii jest stosowanie metod proponowanych w ramach programu Porozumienie bez Przemocy (Nonviolent Communication, NVC). To forma bezpiecznego kontaktu opracowana przez Marshalla B. Rosenberga, znana także jako komunikacja empatyczna. NVC pomaga świadomie ubierać w słowa to, co chcemy przekazać, tak by zwiększyć szansę na nawiązanie kontaktu i osiągnięcie porozumienia.

Empatia w Porozumieniu bez Przemocy zakłada uważne wsłuchiwanie się w potrzeby oraz uczucia zarówno naszych rozmówców, jak i własne. Promuje towarzyszenie drugiej osobie i obdarowywanie jej swoją obecnością bez oceniania, udzielania rad czy pocieszania. 

Empatia wspierana przez odpowiednio prowadzoną komunikację sprzyja budowaniu relacji, wzrostowi własnej samooceny i nabywaniu poczucia osobistej wartości. Każdy z tych aspektów jest niezwykle potrzebny współczesnym uczniom. Codzienne wspieranie ich na tym polu to jedno z najważniejszych zadań, które stoją przed dzisiejszą szkołą.

Dowiedz się więcej:

Źródła:

• D. Swanbrow, Empathy: College Students Don’t Have as Much as They Used To, University of Michigan News, 2010, [ONLINE];
• F. Pantopoulosa, The Importance of Teaching Basic Communication Skills at School, CEOWORLD, 2023, [ONLINE];
• J. Anderson, Denmark Has Figured Out How to Teach Kids Empathy and Make Them Happier Adults, Quartz, 2016, [ONLINE].

Polecamy: Ambicja może być zaletą, ale też okropną wadą. Gdzie należy postawić jej granice?